ryc.1 źródło: na podstawie www.halinów.pl – Osiedle „Wille Halinów” z około 1900r (60ha) na mapie z 1933r, oraz stacja Skruda – dawniej Halinów (1900-1914r.)
Czy Halinów to dawniej Skruda? Skąd się wziął Halinów? Gdzie była Kolonia Zagaj?
Przeglądając istniejące opracowania (internet, książka „Halinów dawniej Skruda”, oficjalna strona internetowa miasta Halinów) dotyczące historii powstania miejscowości Halinów, spostrzegawczy obserwator zauważy dużo nieścisłości. Szczególnie błędne jest wiązanie powstania Halinowa z wsią Skruda, napływem okolicznej ludności po 1866r i dziedzicznymi dobrami żony właściciela majątku Skruda. A przecież wsi Skruda w tym miejscu nigdy nie było i co za tym idzie nie było też żadnych dóbr żony właściciela Skrudy.
Dzieje powstania Halinowa zostały obszernie opisane w znakomitej i jedynej, do tej pory, książce „Halinów dawniej Skruda” (autor: E. Dziumak M. Raciborska z 2008r). Książka duetu Raciborska-Dziumak była impulsem do dalszych poszukiwań. Z biegiem lat pojawiły się nowe dowody, pozwalające poprawić i uzupełnić tą historię.
3 lipca 2015r na „Imieninach Haliny (Kuszkowskiej – red.) w Halinowie” Burmistrz Adam Ciszkowski podał do publicznej wiadomości informację o tym, że wg. nowych informacji, przystanek kolejowy Halinów został otworzony latem 1900r. dzięki zabiegom właściciela majątku Długa Kościelna pana Stanisława Juszczyńskiego. Wiadomość ta została opublikowana na stronie internetowej GCK i oficjalnej gminy Halinów.
Również w 2015r na stronie internetowej „Dębe Wielkie i okolice – śladami przeszłości” pan Robert Skorupa opublikował dwa wycinki z Kuriera Warszawskiego, wyjaśniające czas i miejsce powstania Halinowa, stacji kolejowej i miejscowości letniskowej.
ryc. 2 Ogłoszenie zamieszczone w Kurierze Warszawskim 30.04.1900r – dzięki „Dębe Wielkie i okolice – śladami przeszłości” pan Robert Skorupa.
” Z zaprowadzeniem nowego letniego rozkładu jazdy na kolejach nadwiślańskich, wszystkie pociągi osobowe, z wyjątkiem kurierskich i pośpiesznych, będą się zatrzymywały na nowo otworzonym przystanku na 21 wiorście od Warszawy odnogi brzeskiej, nazwanym Halinów. Przystanek ten otwarto dzięki zabiegom właściciela majątku Długa Kościelna, p. Juszczyńskiego.”
ryc. 3 źródło: „Dębe Wielkie i okolice – śladami przeszłości” – Kurier Warszawski 21.03.1902. Ogłoszenie o sprzedaży lasu.
„Las pod budowę letnich mieszkań. 110 mórg suchego gęstego lasu 21 wiorst od Warszawy, przystanek kolei Terespolskiej „Halinów” na miejscu do sprzedania w całości lub częściowo. Wiadomość dwór Długa Kościelna przez Miłosnę.”
Lokalizację wymienionych w 1902r. 110 mórg (60 ha) działek letniskowych, w suchym lesie przedstawiono na ryc.1. Jest to obszar obecnie między ulicami Szkolną i Kazimierza Puławskiego, oraz Bema i Okuniewską. Układ ulicy na tym obszarze pozostał prawdopodobnie bez zmian od 1900r.
Jeszcze w 1893r. w Warszawie został wydany przewodnik turystyczny po Otwocku, zwanym wtedy ” Wille Otwockie” lub „Otwock Stacyjny” (ryc. 4). Wydanie przewodnika zostało wznowione w 2014r.
ryc. 4 Wille w Otwocku i warunki pobytu tamże 1893r.
W XIX wieku istniał obszerny majątek Długa Kościelna, którego częścią był Folwark Skruda.
Długa Kościelna. Od 1887r. gospodarzem majątku Długa Kościelna był pan Stanisław Juszczyński, który ożenił się z p. Kazimierą z Aquilinów wdową po Ludwiku Kuszkowskim (zm. 1880r) (ryc. 5). Kazimiera Kuszkowska posiadała dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa Halinę (ryc. 6) i Stefanię.
ryc. 5 źródło: książka „Halinów dawniej Skruda” – małżeństwo, państwo Kuszkowscy.
ryc. 6 źródło: książka „Halinów dawniej Skruda” – Halina Kuszkowska.
Skruda była folwarkiem majątku Długa Kościelna do roku 1917, kiedy to ówczesny właściciel Stefan Rzewuski odsprzedał ją niejakiemu Mizgalskiemu. W roku 1921 folwark Skruda liczył 5 domów i 65 mieszkańców. Folwark Skruda w interesującym nas czasie (pomiędzy rokiem 1917 – 1945) wielokrotnie zmieniał właściciela. Ostatnim właścicielem folwarku Skruda od roku 1932 do 1945r. był pan Stefan Łytkowski.
W latach 1927 – 1933 ówczesny właściciel majątku Skruda, poseł na sejm ksiądz Zygmunt Kaczyński ze swojego majątku 136 ha ziemi, wydzielił 47 ha (ryc. 7), które przeznaczył do parcelacji pod budowę osiedla „Miasto Ogród Skruda”.
ryc. 7 Plan folwarku Skruda sporządzony w roku 1927 na podkładzie z mapy z 1899r.
Na rycinach przedstawiono historyczny podział dóbr ziemskich majątku Długa Kościelna i folwarku Skruda, składających się na współczesny Halinów, zaprezentowany na mapie z 1933r. Następnie przeniesiony w skali 1:1 na na aktualną mapę miasta Halinów z roku 2017.
ryc. 8 Chronologiczny rozkład parcelacji majątków Długa Kościelna i Skruda na mapie z roku 1933 z książki „Halinów dawniej Skruda”.
ryc. 9 Chronologiczny rozkład parcelacji majątków Długa Kościelna i Skruda na mapie z roku 2017 z MPZP.
Bilans powierzchni Halinowa i daty parcelacji majątków Długa Kościelna i Skruda.
1. Wille Halinów – 60 ha – rok parcelacji przed 1900 – prawdopodobnie około roku 1895 – 1902.
2. Wille Halinów „2” – 50 -60 ha – rok parcelacji 1911
3a. Miasto Ogród Skruda – 47 ha – rok parcelacji 1933
3b. Kolonia Zagaj – 20 -30 ha – rok parcelacji 1933
4. Parcelacja majątku Skruda – 90 ha – rok parcelacji 1946
Łącznie: 283 ha
wg oficjalnych danych urzędu w roku 2017, powierzchnia miasta Halinów wynosi 283 ha.
Przełom wieku XIX i XX to intensywny rozwój kolei żelaznej. Dobry dojazd do miasta sprzyja powstawaniu modnych w całej ówczesnej Europie letnisk, pensjonatów i satelitarnych do miast osiedli mieszkaniowych. W 1866r wybudowano stacje: Miłosna i Dębe Wielkie. W 1882r. w odległości ok 6 km od stacji Dębe Wielkie, przy dworze Olesin, powstało modne letnisko Ostrów, wielokrotnie opisywane w ówczesnej prasie – więcej o letniskach i pensjonatach pisaliśmy tu: (Olesin, Cisie, Dębe Wielkie, Skruda, Długa K. – opowieść rzeka. Część IV – Letniska, pensjonaty, Cisie, Skruda ) Podobne letniska takie jak: Wille Otwockie, Wille Falenickie, Letnisko Brzegi (Andriollego z 1880r), Miłosna (parcelacja księcia Bulhaka), Letnisko Gucin (obecnie Legionowo-od hr. Augusta Potockiego, zwanego Guciem – 1885r.), Letnisko Konstancin (od hr Konstancji Skorzewskiej – 1897r) powstawały dookoła całej Warszawy. O popularności miejscowości letniskowych niech poświadczy ten artykuł zamieszczony w Kurierze warszawskim 22 lipca 1893r. (ryc. 10).
ryc. 10 źródło: „Dębe Wielkie i okolice – śladami przeszłości” – Krótki artykuł zamieszczony w Kurierze Warszawskim z 22 lipca 1893 roku potwierdzający tezę iż okolice Dębego były pod koniec XIX wieku popularnym letniskiem podwarszawskim.
„Na letnich mieszkaniach. Letnicy z Miłosny i Dębego wnoszą zażalenie do zarządu kolei terespolskiej o stale powtarzający się brak miejsca w wieczornych pociągach świątecznych. W ubiegłą niedzielę, z powodu niedostatecznej ilości miejsc na pomienionych stacjach, pomiędzy publicznością a służbą wszczęły się liczne nieporozumienia, pociąg zaś wieczorny przybył do Warszawy później o półtorej godziny t.j. dopiero po sprowadzeniu wagonów dodatkowych ze stacji głównej.”
Zgodnie z zaprezentowanym powyżej harmonogramem parcelacji majątków Długa Kościelna i Skruda możemy jednoznacznie stwierdzić, iż faktyczny proces urbanizacji terenów dzisiejszego Halinowa zapoczątkował pan Stanisław Juszczyński i Kazimiera Kuszkowska z Aquilinów. Ówcześni gospodarze majątku Długa Kościelna byli ludźmi wykształconymi, z pewnością czytali gazety. Byli świadomi potencjału jaki posiada ich ziemia, na której wybudowano drogę kolei żelaznej. Musieli orientować się w kierunkach mody letniskowej oraz zapotrzebowaniu na działki letniskowe. Oni także podróżowali (w 1873r. odbyli podróż do Włoch), wyjeżdżali, jak to mówiono „do wód” np. do Nałęczowa czy Ciechocinka. Śledzili rozwój letnisk na tzw. linii otwockiej, prawie po sąsiedzku z Długą Kościelną. Ponadto Zarząd kolei, w tym sam Leopold Kronenberg, aktywnie zachęcali do budowy nowych miejscowości letniskowych i nowych przystanków. Zostało to opisane w książce „Kronenberg, Andriolli i wilegiatura, czyli podwarszawskie letniska linii otwockiej” wyd. 2012r. (ryc. 11).
ryc.11
Projekt Halinowa był nierozerwalnie związany z pomysłem Otwockim. Prawdopodobnie zapoczątkowanym jeszcze za życia Ludwika Kuszkowskiego i przerwanym w wyniku jego śmierci. Nowy gospodarz Stanisław Juszczyński pomysł kontynuował i w ciągu kolejnych 13 lat, a na pewno do roku 1900, doprowadził do zaprojektowania i parcelacji części dóbr majątku Długa Kościelna – 60 ha lasu. Około roku 1895 powstaje osiedle Wille Halinów a tuż po nim w 1900r. stacja kolei Halinów.
Nazwa Halinów pochodzi od imienia spadkobierczyni majątku, córki żony Juszczyńskiego Haliny Kuszkowskiej. Być może teren na którym postały Wille Halinów był pierwotnie majątkiem spadkowym Haliny Kuszkowskiej po zmarłym ojcu.
Wille Halinów, to ambitny projekt urbanistyczny (letnisko Konstancin – 100 ha), zgodny z ówczesną modą, który wykorzystywał kolej warszawsko – terespolską, jako element podnoszący wartość sprzedawanych parceli.
Przystanek kolejowy jako naturalny element dopełniający zaprojektowany model letniskowy został uruchomiony w 1900r. Uruchomienie przystanku zostało ogłoszone jak pisaliśmy powyżej w Kurierze Warszawskim 30.04.1900r. Nowe osiedle rozwijało się pomyślnie. Według spisu z 1921r, w Halinowie było 27 willi i pensjonatów. W Halinowie osiedlały się elity ówczesnej Warszawy. Podobno miał tu swoją willę pułkownik rosyjski. Porzucił ją uciekając w 1915 wraz z cofająca się armią rosyjską. Mapa majątku Skruda (sprzed parcelacji), umieszczona powyżej (ryc. 7) ujawnia już istniejące Wille Halinów.
W roku 1935 w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 10 października 1935r Halinów występuje już jako samodzielna jednostka terytorialna: wieś. Skruda w tym samym rozporządzeniu nadal pozostaje folwarkiem.
ryc. 12 źródło: Dziennik Ustaw. Poz. 481 i 482. Rozp. z 10.10.1935r.
„Miasto ogród Skruda” było trzecim w kolejności projektem osiedli letniskowych.
W 1910r. powstało osiedle i stacja Sulejówek. W 1909 – 1913 powstało osiedle Anin i „Miasto Ogród Ząbki”. W 1914r zmieniono nazwę stacji kolejowej Halinów na Skruda. Dlaczego? W 1913r. cały majątek Długa Kościelna z folwarkiem Skruda kupił pan Stefan Rzewuski. Prawdopodobnie zmiana nazwy stacji była przygotowaniem do parcelacji części majątku Skruda, oraz budowy „Miasta Ogrodu”. Wybuch I Wojny Światowej wstrzymał te plany.
ryc. 13 Zdjęcie z książki „Halinów dawniej Skruda” – przystanek kolejowy SKRUDA przed 1935r.
Dopiero w 1933r, w wyniku oczywistego sukcesu osiedla i letniska Wille Halinów, i na kanwie modnego wówczas projektu miasto-ogrodu powstały dwie nowe inwestycje sąsiednich miejscowości letniskowych.
Właściciel majątku Skruda, dokonał parcelacji swojego majątku kreując wzorem Konstancina, Otwocka i Podkowy Leśnej projekt „Miasta-Ogrodu Skruda”.
ryc. 14 Reklama osiedla Skruda 1933 r. – zdjęcie z książki „Halinów dawniej Skruda”.
ryc. 15 Reklama osiedla Skruda 1933 r. – zdjęcie z książki „Halinów dawniej Skruda”.
ryc. 16 źródło: „Dębe Wielkie i okolice – śladami przeszłości” – Reklama zamieszczona w miesięczniku SREBRNY EKRAN z lipca 1938 roku zachęcająca do nabywania działek budowlanych w osiedlu Skruda (obecnie Halinów).
Natomiast z majątku Długa Kościelna wydzielono i poddano parcelacji teren około 20-30 ha na potrzeby oficerskiego osiedla o nazwie „Kolonia Zagaj”. Jeszcze przed wojna wybudowano kilka domów i długi betonowy chodnik. Chodnik ten przetrwał jeszcze do około 1955 roku. W 1936r linia kolejowa została zelektryfikowana, wybudowano nowe wysokie perony oraz wybudowano most na Wiśle i linie średnicową do centrum Warszawy.
ryc. 17 źródło: rocznik józefowski – uroczyste otwarcie ruchu kolejowego na zelektryfikowanym odcinku Otwock-Warszawa-Pruszków.
ryc. 18 źródło: „Dawny Sulejówek” – zdjęcie stacji w Sulejówku w roku około 1940. Identyczna stacja istniała w Halinowie.
Wybuch II Wojny Światowej zatrzymał obydwa projekty. Po wojnie w 1946r wszystkie trzy osiedla oraz Dwór Skruda i folwark z przyległościami, zostały włączone do Halinowa (Halinów był największy obszarowo i najbardziej rozwinięty urbanistycznie, jego dominacja przesądziła zapewne o przyłączeniu mniejszych osiedli w jego granice administracyjne), zmieniono też ponownie nazwę stacji na Halinów. Obszar dawnego osiedla Skruda bardzo szybko został zurbanizowany, natomiast osiedle „Kolonii Zagaj” pozostało lasem i nie zostało w większości zagospodarowane.
W roku 1952, Halinów został włączony do Powiatu miejsko-uzdrowiskowego Otwock. W ten sposób zostały ponownie potwierdzone uzdrowiskowe walory Halinowa i jego ścisłe związki z Otwockiem. „Miasto-Ogród Skruda”, zostało włączone do Halinowa, nie tracąc swoich walorów i tworząc wspólnie „Miasto-Ogród Halinów”.
Halinów dawniej Skruda? Pozostaniemy jednak przy: Halinów dawniej letnisko „Wille Halinów” jako przyczynek do dalszej dyskusji.
Wiek XX przyniósł przemiany społeczne wynikające z postępu technologicznego. Wielkie dwory ziemskie w wyniku rozwoju przemysłu tracą na znaczeniu. Zostają dzielone i sukcesywnie sprzedawane. Na gruntach które kiedyś uprawiali rolnicy powstają osiedla mieszkaniowe dla robotników pracujących w nieodległych miastach.
Dziś w 2017r w świadomości mieszkańców istnieje już tylko Halinów. Nieliczni jednak pamiętają pojęcie (nazwę) Skruda; stacja Skruda, Dwór Skruda, „Miasto Ogród Skruda”.
KALENDARIUM:
1866r. – negocjacje Stanisława Kuszkowskiego z zarządem kolei na temat parcelacji majątku Długa Kościelna pod budowę linii kolejowej i stacji. Powstaje idea willi letniskowych.
1866r. – wybudowano stacje: Miłosna i Dębe Wielkie. Z tych stacji korzystali mieszkańcy Długiej Kościelnej i Skrudy.
1895 – 1902r. – parcelacja dóbr dworu Długa Kościelna na terenie dzisiejszego Halinowa – powstaje osiedle „Wille Halinów” i projekt stacji.
1900r. – powstaje stacja kolei Halinów.
30.04.1900r. – Ogłoszenie zamieszczone w Kurierze Warszawskim .
21.03.1902r – Ogłoszenie o sprzedaży lasu.
1911r. – powstają Wille Halinów „2”.
1913r. – cały majątek Długa Kościelna z folwarkiem Skruda kupił pan Stefan Rzewuski.
1914r. – zmieniono nazwę stacji kolejowej Halinów na Skruda.
1917r. – Stefan Rzewuski odsprzedał SKRUDĘ niejakiemu Mizgalskiemu.
1927 – 1933r. – kolejny właściciel majątku Skruda, Zygmunt Kaczyński ze swojego majątku 136 ha ziemi, wydzielił 47 ha, które przeznaczył do parcelacji pod budowę osiedla „Miasto Ogród Skruda”.
1933r. – powstaje „Miasto Ogród Skruda” i „Kolonia Zagaj”.
1936r. – elektryfikacja linii kolejowej.
1946r. – parcelacja pozostałego majątku Skruda.
1946r. – powraca nawa stacji kolejowej Halinów.
1952r. – Halinów został włączony do Powiatu miejsko-uzdrowiskowego Otwock.
1 stycznia 2001r. – Halinów nabywa prawa miejskie.
autor: Andrzej Konowrocki i Artur Czyżewski.
Do historii Halinowa warto dołączyć postać Stanislawa Kuszkowskiego, dziadka HALINY Kuszkowskiej- inicjatora budowy stacji Halinow, sygnatariusza aktu notarialnego sprzedaży ziemi z majatku Dluga Koscielna na rzecz kolei żelaznej budowanej przez spółkę Kronenberga. Grob Stanislawa Kuszkowskiego i pomnik nagrobny jest na cmentarzu w Dlugiej Koscielnej. Zdjecie żeliwnego pomnika jest w posiadaniu redakcji. Podaje rowniez adres grobu na cmentarzu w Dlugiej Koscielnej: rzad 13, grob nr ok 10-15, na prawo od głównej alei.
W 2020r przypada 120 rocznica powstania miejscowosci letniskowej, okreslonej na mapach jako „Wille Halinow”
oraz przystanku kolejowego pod nazwa „Halinow.”
Halinow powstawal jeszcze przed 1900r, podobnie jak Konstancin i Otwock, a znacznie wczesniej niz Anin czy Lesna Podkowa.
Patronka Halinowa- Halina Lutostanska z Kuszkowskich zmarla w 1969 i jest pochowana w grobie rodzinnym na Starych Powazkach w Warszawie.
W zwiazku ze zblizajaca sie rocznica, wydaje sie konieczne wydanie przez Urzad Miasta nowej, rozszerzonej i uzupelnionej, ksiazki nt historii miasta. Od czasu wydania poprzedniej, znakomitej, ksiazki ” Halinow dawniej Skruda” minelo juz 10 lat i stan naszej wiedzy ulegl znacznemu rozszerzeniu. Potrzebna jest uaktualniona, oficjalna wersja ciekawej i dlugiej historii naszego miasta. Ten artykul jest naszym wkladem w poszerzenie i uporzadkowanie tej historii.
Czy ktos jeszcze pamięta o 120 rocznicy powstania Halinowa?
Moze od tego Swiat sie nie zawali ale…….warto cos wiedzieć o swojej przeszlosci.
Widac wyraznie, ze nasi przodkowie prowadzili ciekawe zycie intelektualne i sportowe.
W 1899r , od szlabanu w Debe Wielkim przez Konik i Milosne do Garwolina, prowadzila trasa wyscigu kolarskiego na 100 km, organizowanego przez Warszawskie Towarzystwo Cyklistow ze slawnego klubu Na Dynasach.
Do klubu nalezal Prus i Sienkiewicz. Wyscig podziwiali liczni letnicy z Minska, Debego i Milosny. Byli tam zapewne juz letnicy z pierwszych Willi Halinow i goscie slawnego Pana Aleksandra Swietochowskiego z dworku w Brzezinach, czestego goscia rownie slawnego letniska Ostrow k/ Debego.
Ten wyscig byl obslugiwany przez reportera na motocyklu trzykolowym typu ” ryksza”.
Ciekawe zdjecia kolarzy, z podobnego wyscigu z 1912r, widzialem na stronach „Debe i okolice-sladami przeszlosci ”
i Kuriera Skruda. Tu widac jak ten elitarny rower z Klubu Na Dynasach zostal upowszechniony, do poziomu szkolnych wycieczek i przedszkolakow.
Gdzies przeczytalem, ze przed II WS, z dworu w Brzezinach dwie osoby wybraly sie do Sopotu na rowerze tandemie.